Tekening:Sytse van der Zee
Waar zetelt het 'ik' in onze hersenen? Recent hersenonderzoek zou daar toch eindelijk antwoord op moeten kunnen geven. We krijgen immers steeds beter inzicht in de wijze waarop bepaalde hersengebieden ons gedrag en emoties reguleren.
Het raadsel van het 'ik' als sturend mechanisme is echter nog niet opgelost. De beleving van het 'ik' of 'zelf' is aan geen enkel specifiek hersengebied gekoppeld.
Volgens de Amerikaanse onderzoeker Todd Feinberg correspondeert de zelfbeleving eerder met een diffuus netwerk van actieve neuronen in verschillende hersengebieden. Er is daarbij wel sprake van een zekere hiërarchie binnen de betrokken hersenprocessen, maar er ontbreekt één 'mastermind', genaamd het 'ik', die het bevel tot die hersenprocessen geeft.
Volgens Feinberg overstijgt het bewustzijn van zichzelf de activiteit in de hersenen. Ieder 'ik' heeft een puur persoonlijke betekenis: 'The mind is subjective and personal, and for this reason the mind and the self cannot be reduced to the brain.'
Twee gescheiden werelden
Feinbergs opvatting over het zelf sluit aan bij de manier waarop mensen zichzelf als autonoom persoon ervaren. Wij kunnen onszelf beleven zonder enig weet te hebben van wat er in de hersenen gebeurt.
Wat is er dan méér onszelf, onze hersenen of onze beleving? Het blijven twee gescheiden werelden. Gedachten en emoties hebben weliswaar een equivalent in de hersenprocessen en men kan steeds duidelijker bepalen welke gebieden geactiveerd worden, maar desondanks hebben zij toch altijd een eigen hoedanigheid. Een gedachte valt niet samen met zijn neurologisch equivalent.
Dat geldt ook voor het 'ik' of 'zelf'. Zelfs wanneer het 'ik' louter een constructie zou zijn, is het een noodzakelijke constructie om ons psychisch evenwicht te bewaren. Mensen willen in contact staan met hun authentieke zelf en willen ervaren dat zij vanuit die beleving handelen.
Hoe essentieel dat is blijkt wel wanneer door een hersenletsel of hersenziekte de persoonlijkheid verandert. Iemand die zijn herinneringen verliest raakt zichzelf kwijt. Het totale verlies van het zelf als gevolg van dementie is daarvan een dramatisch voorbeeld.
Misschien moeten we ons zelf ook niet in de diepte zoeken, maar in de breedte: dan is het authentieke zelf alles wat bij iemand hoort, zijn hele bagage aan verlangens, behoeften en idealen, zijn goede maar ook zijn slechte eigenschappen.
De ervaringen uit het verleden 'maken' wie je bent, althans voorzover je autobiografisch geheugen ze vasthoudt. Idealen en levensdoelen geven vorm aan het zelf en vormen zo onze toekomstige, mogelijke zelfbeelden die we willen bereiken. In het heden komt alles samen in de beschrijving van onszelf als bewust handelend persoon.
Het zelf is een constructie, een metafoor, die we dank zij ons taalvermogen vorm kunnen geven. Het ware zelf bestaat misschien niet, maar onze eigen invulling is onmisbaar voor ons welzijn.
