Als kind zijn we grootgebracht met het idee dat eerlijkheid en je best doen uiteindelijk het meeste opleveren. Als er een keer iets onrechtvaardigs gebeurde - de hond ging dood, je fiets werd gestolen -, dan was er altijd een troostend woord van je moeder of van de juf: het komt wel goed. En als iemand een ander kwaad deed, werd de schuldige opgespoord en gestraft. Een kind leert te vertrouwen op anderen en leert dat de verwachtingen 'het komt wel goed als je je best maar doet' in grote lijnen bewaarheid worden.
 |
| Vrouwe Justitia |
Het is dat geloof in een rechtvaardige wereld dat ten grondslag ligt aan ons rechtsgevoel. Simplistisch gesteld: er zijn good guys en bad guys, en de laatsten verliezen het op den duur altijd. In het werkelijke leven gebeurt dat natuurlijk lang niet altijd, maar het geloof dat het zo hóórt te zijn, is onmisbaar voor ons welbevinden.
Psycholoog
Melvin Lerner deed in de jaren tachtig onderzoek naar dat naïeve en hardnekkige vertrouwen in een rechtvaardige wereld. Frappant waren de reacties in gesimuleerde rechtszittingen wanneer straf en vergelding uitbleven, en dus het gevoel van onmacht bij de toeschouwer toenam. In zo'n geval gaven de proefpersonen het slachtoffer een deel van de schuld: die had het ook wel aan zichzelf te wijten wat hem of haar was overkomen.
Blaming the victim, een bekend verschijnsel.
Maar het bleek ook dat hoe onschuldiger het slachtoffer was, des te sterker deze reactie werd. Zo werd gevraagd wat erger was: de verkrachting van een jonge maagd of van een oudere getrouwde of gescheiden vrouw. Zoals te verwachten was, vond men de verkrachting van de jonge maagd een ernstiger vergrijp. Maar men vond ook dat zij meer medeverantwoord was voor het gebeurde dan wanneer het een getrouwde of gescheiden vrouw betrof.
Geloof in de toekomst
Gebleken is dat het geloof in een rechtvaardige wereld samenhangt met de neiging om doelen op langere termijn na te streven, in de overtuiging dat deze ook bereikt zullen worden. Wie vertrouwen heeft in de toekomst vindt ook dat zijn investeringen in de toekomst zin hebben en dat het niet meer dan rechtvaardig is dat ze beloond zullen worden. Bovendien is het belangrijk te geloven dat de doelen op langere termijn op een eerlijke en rechtvaardige manier bereikt kunnen worden.
Het is navrant dat juist deze overtuigingen ertoe kunnen leiden dat onschuldige slachtoffers als 'medeschuldig' gezien worden. De Canadese onderzoekster
Carolyn Hafer liet studenten een video-opname zien waarop een studente, 'Sarah', geïnterviewd werd. Zij had een soa (geslachtsziekte) opgelopen doordat het condoom tijdens het vrijen gescheurd was. Studenten die van te voren een vragenlijst hadden ingevuld over hun doelen op langere termijn, bleken meer aan het
blaming the victim toe te geven dan studenten die vragen hadden beantwoord over hun huidige leven en hun directe plannen. De eerste groep zag het karakter en het gedrag van Sarah als belangrijke oorzaken van wat haar overkomen was en vonden haar in het algemeen 'anders', iemand met wie ze zich moeilijk konden identificeren.
In een ander onderzoek vulden studenten eerst in hoe zij hun doelen op lange termijn dachten te bereiken: via eerlijke en rechtvaardige methoden, of door list en bedrog. Daarna kregen zij de video-opname van Sarah te zien. De brave studenten legden ook nu weer meer schuld bij het slachtoffer dan degenen die het niet zo nauw namen met hun eigen gedrag.
Als een groep studenten zo gemanipuleerd kan worden, alleen al door hen zich op hun toekomst te laten focussen, dan heeft het rotsvaste geloof in een rechtvaardige wereld van zedeprekers en rechtlijnige beleidsmakers zeker onaangename gevolgen. Hafer pleit ervoor dat politie en begeleiders van slachtoffers getraind worden in het onderkennen van deze menselijke neiging tot het beschuldigen van degene die hulp behoeft.
Vluchtelingen, asielzoekers, verkeersslachtoffers en zieken weten dat de wereld niet zo rechtvaardig is als men zou wensen. Hulpverleners die dat beseffen zijn beter tot hulp in staat.
Klik
hier als je meer over het werk van
Melvin Lerner wil weten.
Recent onderzoek naar opvattingen over sociale rechtvaardigheid vind je op de
site van de
Internationale Society for Justice Research (ISJR).
